Zgodnie z art. 7562 § 1 pkt 1 k.p.c. uwzględniając wniosek o zabezpieczenie przez uregulowanie stosunków na czas trwania postępowania, sąd, na wniosek uprawnionego, może w postanowieniu o udzieleniu zabezpieczenia zagrozić obowiązanemu nakazaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz uprawnionego na wypadek naruszenia obowiązków określonych w tym postanowieniu. Z § 2 tego przepisu wynika zaś, że w takim przypadku stosuje się odpowiednio przepisy art. 10501 i art. 10511 k.p.c.

W praktyce przytoczone unormowania stosowane są często przy zabezpieczeniu roszczeń o zaniechanie naruszeń praw własności przemysłowej, praw autorskich i pokrewnych, jak też zaniechanie czynów nieuczciwej konkurencji. W sprawach tych chodzi bowiem często o niezwłoczne przerwanie bezprawnych działań naruszających prawo powoda lub stanowiących czyn nieuczciwej konkurencji. Cel ten można osiągnąć uzyskując zabezpieczenie roszczenia o zaniechanie naruszeń praw powoda (w postępowaniu zabezpieczającym zwanego „uprawnionym”) lub działań stanowiących czyn nieuczciwej konkurencji przez adresowany do naruszyciela (tzw. „obowiązanego”) sądowy zakaz określonych działań albo nawet nakaz podjęcia przez niego określonych czynności usuwających stan stanowiący naruszenie praw podmiotowych uprawnionego. Mowa jest o zakazach lub nakazach o prowizorycznym (tymczasowym) charakterze, przewidzianych na czas do definitywnego rozstrzygnięcia sprawy.

Według art. 755 § 1 pkt 1 k.p.c., w przypadku zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych, a taki właśnie charakter ma roszczenia o zaniechanie bezprawnych działań, sąd może w szczególności unormować prawa i obowiązki stron lub uczestników postępowania na czas trwania postępowania. Unormowanie takie może polegać między innymi właśnie na ustanowieniu przez sąd określonych zakazów albo nakazów. Środkiem wymuszającym na naruszycielu (obowiązanym) podporządkowanie się zakazom lub nakazom określonym w postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia może być wspomniane wyżej zagrożenie obowiązanemu nakazaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz uprawnionego na wypadek naruszenia obowiązku. Ową sumę zwykło się w piśmiennictwie określać mianem „sumy przymusowej”. Ewentualność nakazania przez sąd jej zapłaty przez obowiązanego w razie niewykonania przez niego obowiązku pełni rolę swoistego środka przymusu. Suma ta przypada uprawnionemu.

Artykuł 7562 § 1 pkt 1 k.p.c. ustanawiający możliwość stosowania sumy przymusowej w celu wymuszenia wykonania obowiązanego obowiązków określonych w postanowieniu o zabezpieczeniu roszczenia przez unormowanie stosunków między stronami wszedł w życie w dniu 3 maja 2012 r. W tym samym dniu weszły w życie przepisy art. 10501 i art. 10511 k.p.c., które dopuszczają możliwość stosowania sumy przymusowej jako środka przymusu w egzekucji czynności, której inna osoba wykonać za dłużnika nie może (czynności niezastępowalnej) oraz w egzekucji zaniechania przez dłużnika pewnej czynności lub nieprzeszkadzania czynności wierzyciela. Przepisy te nawiązują do znanej w systemie prawa romańskiego (Francja, Belgia) instytucji astreinte. Tradycyjne polskie rozwiązania nawiązują natomiast do wzorców niemieckich i austriackich, w których środkiem przymusu egzekucyjnego jest grzywna z zamianą na areszt na wypadek niezapłacenia. Grzywna jako środek przymusu egzekucji świadczeń niepieniężnych była przewidziana w dawnym kodeksie postępowania cywilnego (art. 837 i art. 838). W obowiązującym kodeksie postępowania cywilnego grzywna z zamianą na areszt jest przewidziane w egzekucji czynności niezastępowalnych (art. 1050 k.p.c.) oraz w egzekucji zaniechania czynności lub nieprzeszkadzania czynnościom wierzyciela (art. 1051 k.p.c.). Grzywna taka stanowi przychód Skarbu Państwa.

W obecnym stanie prawnym grzywna oraz suma przymusowa współistnieją w prawie polskim jako dwa różne środki przymusu znajdujące zastosowanie w takich samych sytuacjach. Zauważyć wszakże można, że ustawodawca traktuje grzywnę jako „zasadniczy” środek przymusu, skoro w art. 10501 § 1 oraz art. 10511 § 1 k.p.c. stwierdza, że nakaz zapłaty przez dłużnika na rzecz wierzyciela określonej sumy pieniężnej może być zastosowany „na wniosek wierzyciela” odpowiednio zamiast „zagrożenia grzywną” albo zamiast „nałożenia grzywny”.

Okoliczność, że suma przymusowa przypada wierzycielowi, a grzywna stanowi przychód Skarbu Państwa sprawia zaś, że to suma przymusowa dominuje w praktyce grzywną, która zdaje się tracić większe znaczenie. Wierzyciele bowiem najczęściej wnioskują o zastosowanie sumy przymusowej jako środka przymusu egzekucyjnego. Bywa, że korzyści finansowe uzyskane z tego tytułu spychają na dalszy plan zasadniczy cel w postaci wymuszenia na dłużniku podporządkowanie się treści orzeczenia sądu.

Różnice pomiędzy sumą przymusową i grzywną nie sprowadzają się tylko do tego, komu przypadają kwoty z tytułu grzywny oraz z tytułu sumy pieniężnej. Istotna odmienność polega także na tym, że w razie niezapłacenia przez dłużnika grzywny orzeka się w stosunku do niego zamienny areszt (licząc jeden dzień aresztu od pięćdziesięciu do tysiąca pięciuset złotych grzywny – art. 1053 § 1 k.p.c.), natomiast niezapłaconą dobrowolnie sumę przymusową egzekwuje się według przepisów o egzekucji świadczeń pieniężnych. Istotne jest również to, że wysokość grzywny jest ograniczona. W jednym bowiem postanowieniu sąd może wymierzyć grzywnę nie wyższą niż piętnaście tysięcy złotych, chyba że dwukrotne wymierzenie grzywny okazało się nieskuteczne, natomiast ogólna suma grzywien w tej samej sprawie nie może przewyższać miliona złotych (art. 1052 k.p.c. danie pierwsze i drugie). Takie ograniczenia co do wysokości sumy przymusowej nie istnieją. Wreszcie, w razie wykonania czynności przez dłużnika lub umorzenia postępowania grzywny niezapłacone do tego czasu ulegają umorzeniu (art. 1052 k.p.c. zdanie trzecie). W analogicznej sytuacji obowiązek zapłaty sumy przymusowej nie podlega umorzeniu i nadal może być ona egzekwowana. Nie ulega zatem wątpliwości, że w przypadku sumy przymusowej duże większe znaczenie ma aspekt „finansowo-przychodowy” tego środka przymusu.

Według art. 10501 § 4 oraz art. 10511 § 3 w związku z art. 10501 § 4 k.p.c., określając wysokość sumy pieniężnej sąd powinien uwzględnić interesy stron w takiej mierze, aby zapewnić wykonalność obowiązku określonego w tytule wykonawczym, a dłużnika nie obciążać ponad potrzebę. Jest to kwestia o charakterze ocennym, która stwarza potencjalne ryzyko nieuzasadnionych rozstrzygnięć. Pożądane byłoby zatem wprowadzenie tu pewnych ograniczeń ustawowych na wzór tych, które odnoszą się do wysokości grzywny.

Podkreślić należy, że wprowadzając przepisy o sumie przymusowej jako drugim obok grzywny środku przymusu w egzekucji świadczeń niepieniężnych, ustawodawca zakładał, że „współistnienie” tych środków będzie miało przejściowy charakter. Po sprawdzeniu, jak suma przymusowa funkcjonuje w praktyce miał nastąpić wybór jednego z tych środków. Niestety w związku z rozwiązaniem Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego w grudniu 2015 r. doszło do przerwania ciągłości prac legislacyjnych. W rezultacie, pomimo upływu 10 lat, suma przymusowa oraz grzywna nadal istnieją obok siebie. Stan ten wymaga ingerencji ustawodawcy.


andrzej-jakubecki-box

Prof. Andrzej Jakubecki

Of Counsel

PROF. ANDRZEJ JAKUBECKI
OF COUNSEL

Of Counsel, profesor doktor habilitowany nauk prawnych. Kierownik Katedry Postępowania Cywilnego i Międzynarodowego Prawa Handlowego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Specjalista z zakresu postępowania cywilnego, prawa upadłościowego, prawa restrukturyzacyjnego, prawa handlowego i międzynarodowego prawa handlowego. Posiada wieloletnie doświadczenie w doradzaniu polskim i zagranicznym spółkom w zakresie prowadzenia sporów przed krajowymi sądami, postępowań arbitrażowych, a także postępowań upadłościowych. W latach 1999-2002 uczestniczył w pracach Zespołu Problemowego Postępowania Upadłościowego Komisji Kodyfikacyjnej RP przy Ministrze Sprawiedliwości. Od 2002 do 2015 był członkiem Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości.